Trịnh Công Sơn - người hát rong qua nhiều thế hệ

fate1001

Nguyễn Vân Trang
(fate1001)

New Member
Trịnh Công Sơn
Sài Gòn , tháng 11-1992

Tin vào chính mình

Tiếng nói thầm kín của một người nhiều khi suốt cuộc đời không thể nào bày tỏ . Có khi bày tỏ được thì cũng là những tiếng nói dở dang . Có người giấu bặt . Tôi chưa hề quen cái hiệu lệnh muôn đời : '' Cái ta đáng ghét ''. Tuy nhiên trong cuộc sống thường nhật nơi đây , ngoài những ngày hét la to đầy nộ khí , vẫn có những giây phút lui về muốn thở than . Phải chăng thở than cũng là niềm bí ẩn của con người .

Mỗi đời sống ẩn giấu một định mệnh . Có những định mệnh đời đời là cây kiếm sắc. Một đôi lần trong giấc mơ tôi bừng lên ánh thép đó . Nhưng tôi biết rõ rằng tôi chỉ là một loài chim nhỏ hót trên đầu những ngọn lau . Không ai muốn mình là kẻ tuyệt vọng . Nhưng tôi tự nguyện làm tên tuyệt vọng . Bởi nhiều khi sớm mai tôi thức dậy không thấy được hoa quả khai sinh trong trái tim người .

Tôi lại biết thêm rằng , dù là người chiến thắng hay chiến bại , suốt cuộc đời cũng không thể vui chơi . Hạnh phúc đã ngủ yên trong những ngăn kéo của quên lãng .

Tôi không bao giờ nhầm lẫn về sự khổ đau và hạnh phúc . Nhưng tôi thường rơi vào cơn hôn mê trước giấc ngủ . Ở biên giới đó tôi hoảng hốt thấy mình lơ lửng giữa sự sống và cái chết . Những giây phút như thể vồ chụp lấy tôi mỗi đêm . Khi quanh tôi , mọi người đã yên ngủ . Và tôi đau đớn nhận ra rằng , có lẽ cuộc đời đã cho ta lắm ngày bất hạnh .

Mỗi ngày sống tới , mỗi ngày tôi thấy cuộc sống nhỏ nhắn thêm . Đời sống thật sự không tiềm ẩn điều gì mới lạ . Có lẽ vì thế , vì sự quen mặt mỗi lúc mỗi gần gũi , thắm thiết hơn , nên tôi càng thấy yêu mến cuộc đời . Như đứa con ngoan không tuyệt tình nổi với rẫy sắn nương khoai , nơi có bà mẹ suốt đời mắt không sáng nổi một ngày trẩy hội .

Có những ngày tuyệt vọng cũng cực , tôi và cuộc đời đã tha thứ cho nhau . Từ buổi con người sống quá rẻ rúng , tôi biết rằng vinh quang chỉ là điều dối trá . Tôi không còn gì để chiêm bái nỗi tuyệt vọng và lòng bao dung . Hãy đi đến tận cùng của tuyệt vọng để thấy tuyệt vọng cũng đẹp như một bông hoa . Tôi không muốn khuyến khích sự khổ hạnh , nhưng mỗi chúng ta hãy thử sống cùng một lúc vừa kẻ chiến thắng vừa kẻ chiến bại . Nỗi vinh nhục đã mang ta ra khỏi đời sống để đưa đến những đấu trường .

Tôi đang bắt đầu những ngày học tập mới . Tôi là đứa bé . Tôi là người bạn . Đôi khi tôi là người tình . Chúng tôi cùng học vẽ lại chân dung của nhân loại . Vẽ lại con tim khối óc . Trên những trang giấy tinh khôi chúng tôi không bao giờ thấy bóng dáng của những đường kiếm mưu đồ , những vết dao khắc nghiệt . Chúng tôi vẽ những đất đai , trên đó đời sống không còn bạo lực .

Như thế , với cuộc đời , tôi đã ôm một nỗi cuồng si bất tận . Mỗi đêm , tôi nhìn trời đất để học về lòng bao dung . Nhìn đường đi của kiến để biết về sự nhẫn nhục . Sông vẫn chảy đời sông . Suối vẫn trôi đời suối . Đời người cũng để sống và hãy thả trôi đi những tị hiềm .

Chúng ta đã đấu tranh . Đang đấu tranh . Và có thể còn đấu tranh lâu dài . Nhưng tranh đấu để giành lại quyền sống , để làm người , chứ không phải để trở thành anh hùng hay làm người vĩ đại . Cõi nguồn từ khước tước hiệu đó .

Chúng ta đã đấu tranh như một người trẻ tuổi và đã sống mệt mỏi như một kẻ già nua . Tôi đang muốn quên đi những trang triết lý , những luận điệu phỉnh phờ . Ở đó có hai con đường . Một con đường dẫn ta về ca tụng sự vinh quang của đời sống . Con đường còn lại dẫn về sự băng hoại .

Nhân loại , mỗi ngày , đang cố bầy biện những tiệm tạp hóa mới . Đóng thêm nhiều kệ hàng . Người ta bán đủ loại : đói kém , chết chóc , thù hận , nô lệ , vong thân...

Những đấng tối cao , có lẽ đã ngủ quên cùng với chân lý .

Tôi đã mỏi dần với lòng tin . Chỉ còn lại niềm tin sau cùng . Tin vào niềm tuyệt vọng . Có nghĩa là tin vào chính mình . Tin vào cuộc đời vốn không thể khác .

Và như thế , tôi đang yêu cuộc đời bằng nỗi lòng của tên tuyệt vọng .
 
Chỉnh sửa lần cuối:
Úi, hay wa, em cũng rất thích nhạc Trịnh! Fải rủ mọi người vào đây góp ý kiến và cùng bàn luận về Nhạc Trịnh mới đc!! Nhưg như thế thì có sợ là nhầm chủ đề ko nhỉ??? Đây ko fải là box âm nhạc...
 
Chỉnh sửa lần cuối:
Trịnh Công Sơn không chỉ là nhạc sĩ, mà còn là nhà văn, nhà thơ và họa sĩ nữa,... Hiếm có được một con người đa tài như thế !
 
Trịnh Công Sơn

Nỗi ám ảnh thời thơ ấu

Có những điều vừa mới xảy ra đã vội quên . Có những điều từ những ngày xa xưa vẫn còn nhớ lại . Thời thơ ấu tôi luôn luôn bị ám ảnh về cái chết . Trong giấc ngủ hàng đêm tôi thường thấy cái chết của ba tôi .

Nỗi ám ảnh ấy chắc hẳn không bắt nguồn từ lớp dày tro bụi của vô thức làm nên từ những cái chết của tổ tiên mà có lẽ từ những năm tù tội tra tấn chết đi sống lại của ba tôi trong những năm kháng chiến chống Pháp . Những năm cuối thập niên 40 , chỗ ở chính của ba tôi gần như là nhà tù . Và cái trò chơi ''Đo lường thể xác'' của những tên cai ngục thường buộc ba tôi phải nằm dài trên giường bệnh nhiều hơn là đi hai chân trên mặt đất . Thời gian này, tại Huế mẹ con tôi thay nhau đi thăm nuôi và năm 1949 tôi được vào nhà lao Thừa Phủ ở cùng ba tôi một năm trước khi cả gia đình cùng nhau kéo vào Sài Gòn .

Rõ ràng là cái chết ấy đã được báo động qua một tâm hồn quá nhạy cảm của tuổi thơ . Ba tôi mất đi khi tôi vừa mười lăm tuổi .

Rất nhiều bài hát đầu đời của tôi đã phảng phất cái không khí vắng lặng của sự mất mát . Càng về sau , lúc tiến dần về tuổi trưởng thành , giữa bức xúc của cuộc sống , giữa những năm tháng buồn vui , nỗi ám ảnh ấy đã trở thành lúc nào không hay ngọn nguồn của một nỗi âu lo thường trực về sự vắng bóng của con người .

Tôi không phải là kẻ nuôi dưỡng thứ đam mê buồn tẻ muốn khóc than cho số phận con người , nhưng qua ca khúc , tôi muốn đánh lên những tiếng chuông mai , chuông chiều , mượn ánh nắng của trời đất để soi tỏ cái số phận đó cho mỗi người có thể nhìn mình va nhìn người rõ hơn , chăm chú hơn cho đến một lúc nào đó thì mọi sự tốt lành , thì tình yêu sẽ khiến chúng ta thấy rằng con đường duy nhất đi đến với người khác trên mặt đất này không phải là sự độc ác mà chính là một lòng nhân ái vô biên .

Tôi muốn hát lên lòng nhân ái đó mãi mãi , đã hát lên trong một thời niên thiếu và giờ đây đang nỗ lực tìm những mạch nguồn đi sâu vào cội rễ của nó để có thể hoàn thiện một tiếng hát mới mẻ , đầy nhân hậu cho những ca khúc ngày mai của riêng mình .
 
Chỉnh sửa lần cuối:
Trịnh Công Sơn
Tạp chí Thế Giới Âm Nhạc , số 01-1998

Cát Bụi

Vào một buổi chiều ngày tháng không còn nhớ , tôi một mình đến rạp Casino xem phim . '' Hiệp sĩ mù nghe kiếm gió '' tập 6 . Đây là một bộ phim nhiều tập , đã xem tập này thì không thể không chờ xem tập khác . Nói chung là tập nào cũng hấp dẫn . Trong tập 6 có đoạn hiệp sĩ mù xuất kiếm giải cứu cho một nàng Kiều xinh đẹp . Cứ mỗi một tuyệt chiêu xuất ra là nghe một tiếng nói bình giải ca ngợi . Đường kiếm như có thêm sức mạnh mỗi lúc uyển chuyển huy hoàng hơn . Sau khi cứu được nàng Kiều , hiệp sĩ mù quay về phía tiếng nói vái tay chào hỏi . Hóa ra bên vệ đường , dưới gốc cây to , có một người mù khác đang ngồi xếp bàn , trên hai chân có cây đàn bọc trong bao vải gác ngang . Người nghệ sĩ mù có nhã ý chơi một bản đàn tặng hiệp sĩ mù . Hai người bèn kéo nhau vào một khu rừng gần đấy . Hình như là rừng vào thu nên các cành đều trơ lá , chỉ thấy có thảm lá vàng đỏ trải dày trên mặt đất . Hai người ngồi dựa vào hai góc cây đối diện nhau . Tiếng đàn cất lên như một lời than thở ngậm ngùi về đất trời , về kiếp người . Tiếng đàn nửa chừng bỗng đứt dây . Người nghệ sĩ mù nói : có kẻ bất thiện đang nghe lén . Quả đúng như vậy , có một tên gian đang rình rập hiệp sĩ mù . Thế là hai người lặng lẽ chia tay .

Hết phim , tôi tản bộ lang thang trên phố . Không hiểu sao cái đoạn phim ngắn ngủi ấy khiến tôi buồn buồn . Chiều tôi về nhà , sau khi ăn , tôi ngồi đọc lại cuốn '' Zorba le Grec '' . Đến đoạn Zorba than thở : '' Chim đa đa ơi thôi đừng hót nữa . Tiếng hót mày làm tan nát tim ta '' , tôi bỗng gập sách lại và không đọc nữa . Có một cái gì đó thật trùng hợp trong cùng một buổi chiều . Một nỗi buồn hay một điều gì đó gần với sự rời xa ly biệt đang cựa mình thức dậy trong tôi . Tôi lại ra đường tìm đến một góc quán quen thuộc ngồi . Trên đường trở về nhà , trong đầu bỗng vang lên một tiếng hát . Tôi lặp đi lặp lại nhiêu lần trong đầu , hát thành tiếng hát khe khẽ . Đến khi về nhà lấy giấy bút ghi lại thì bài hát gần như hoàn thành . Sáng hôm sau mang hát cho một số bạn bè nghe , hầu như ai cũng thích .

Đó là câu chuyện về sự ra đời của bài '' Cát bụi ''.
Mỗi bài hát gần như đều bắt nguồn từ một duyên cớ nào đó . Có khi từ một câu chuyện không đâu.
Bây giờ thì người hiệp sĩ mù kia đã chết rồi . Khoảng hai năm nay .
Người viết Zorba đã qua đời dĩ nhiên con chim đa đa kia cũng đã chết . Và nếu Zorba là một con người có thật được Nikos Kazantzakis tiểu thuyết hóa thì nay ông ta cũng đã mất rồi .

''Tiếng động nào gõ nhịp khuôn nguôi ...''

Thời gian đã nghiền nát tất cả thành cát bụi hết rồi .
 
Chỉnh sửa lần cuối:
Trong dòng đời có những tâm hồn người vô tận, mênh mang. Trịnh Công Sơn là một trong số họ.


0:) 0:) 0:)
 
Trịnh Công Sơn
Tạp chí Thế Giới Âm Nhạc , số 05-1997

Giấc mơ Hạ Trắng

Ở Huế mùa hà, ve kêu râm ran trên những tàn cây như một giàn hợp xướng và nắng bóng oi bức như là địa ngục . Thêm vào đó lại còn có gió lào . Vừa tắm xong là người đã ướt đẫm mồ hôi . Bao nhiêu nhiên liệu tích lũy trong cơ thể đều tan ra thành nước . Những đồ vật và áo quần sờ vào đâu cũng có cảm giác như vừa rút trong lò lửa ra . Những mặt đường gần như bốc khói với nhiệt độ 42-42 độ .

Có một mùa hạ năm ấy tôi bị một cơn sốt nặng , nhiệt đột trong người và bên ngoài bằng nhau . Tôi nằm sốt mê man trên giường không còn biết gì . và bỗng một lúc nào đó tôi cảm thấy có một hương thơm phủ ngập cả căn phòng và tôi chìm đắm vào một giấc mơ như một cơn mê sảng . Tôi thấy mình lạc vào một rừng hoa trắng thơm ngào ngạt , bay bổng trong không gian đó . Đến lúc tỉnh dậy người ướt đẫm mồ hôi và tôi nhìn thấy bên cạnh giường có một người con gái nào đó đã đến cắm một bó hoa dạ lý hương trắng rất lớn . Chính cái mùi thơm của dạ lý hương đã đưa tôi vào giấc mơ kia . Giấc mơ trong một mùa hạ nóng bức . Trong vùng tôi ở , quanh đó chỉ có một nhà duy nhất trồng dạ lý hương nên tôi biết ngay người mang hoa đến là ai.

Sau một tuần lễ hết bệnh . Nghe tin bố người bạn đang hấp hối tôi vội vàng đến thăm . Ông chẳng có bệnh gì ngoài bệnh nhớ thương và buồn rầu . Câu chuyện rất đơn giản . Cứ mỗi sáng bà cụ thức dậy sớm và xuống bếp nấu nước sôi để pah trà cho ông cụ uống . Một buổi sáng nọ , cũng theo thường lệ , bà cụ xuống bếp bị gió ngã xuống bất tỉnh và chết . Mấy người con ở gần đó tình cờ phát hiện ra và đưa bà cụ về nhà một người để tẩm liệm . Sau đó chôn cất và giấu ông cụ . Khi ông cụ thức dậy hỏi con , mẹ các con đi đâu rồi , thì họ trả lời là mẹ sang nhà chúng con chăm sóc mấy cháu vì chúng bị bệnh . Vài ngày sau vẫn chưa thấy bà cụ về ông mới trầm ngâm hỏi các con có phải mẹ các con đã chết rồi phài không . Lúc đấy mọi người mới khóc òa lên . Từ đó ông nằm trên sập gụ một mình cơm không ăn , trà không uống cho đến lúc kiệt sức và đi theo cụ bà luôn .

Câu chuyện ám ảnh tôi một thời gian . Và sau đó tôi kết hợp giấc mơ hoa trắng mùa hạ với mối tình già keo sơn này như '' áo xưa dù nhầu cũng xin bạc đầu gọi mãi tên nhau '' để viết nên bài Hạ Trắng .
 
Trịnh Công Sơn
Báo Phụ Nữ TP.HCM Xuân Kỷ Mão 1999

Vết thương tỉnh thức

Những ngày tháng này tình bạn và tình yêu mang đến một niềm vui sống lạ lỳ .'' Hãy yêu như đang sống và hãy sống như đang yêu . Yêu để sự sống tồn tại và sống cho tình yêu có mặt ''.

Có những cánh cửa mở vào hư vô và cũng có những cánh cửa mở ra những cảnh đời nhộn nhịp . Ta không khước từ hư vô và cũng không xa lìa cành nhộn nhịp của đời . Ta đã may mắn đi qua những tuyến đường đưa đến hạnh ngộ . Hạnh ngộ trong tình bạn . Hạnh ngộ trong tình yêu .

Nếu đã có một ngày sinh nhật dĩ nhiên sẽ có rất nhiều ngày sinh nhật nữa . Mà hình như trong cảnh ngộ cuộc đởi riêng - chung của chúng ta ngày nào mà không là ngày sinh nhật , bởi vì cái màu sắc của lễ lạc đã tự bao giờ khoác lên trên mỗi ngày chúng ta đang sống .

Xin cảm ơn cuộc đời và cảm ơn tất cả mỗi chúng ta đang có mặt mỗi ngày bên nhau . Ly rượu nồng nàn của đời biết bao giờ uống hết được .

Tình yêu thường mang đến khổ đau nhưng đồng thời tình yêu cũng mang đến hạnh phúc . Có một lá cờ bay trên hạnh phúc và có một đóa quỳnh héo úa ngủ trong khổ đau . Cố gắng tránh đừng than thở . Thử thở dài một mình và quên lãng . Ta không thể níu kéo một cái gì đã mất . Tinh f yêu khi muốn ra đi thì không có một tiếng kèn nào đủ mầu nhiệm đẻ lôi về lại được . Tình yêu là tình yêu . Trong nó đã sẵn có mầm sống và sự hủy diệt .

Tình yêu tự đến và tự đi , không cần ai dìu dắt . Nó hoàn toàn tự do . Muốn giam cầm nó thì nó sẽ bay đi . Muốn thả nó bay đi có khi nó ở lại .

Vì có tình yêu nên có lễ hội . Người ta bắt đầu bằng những cuộc viếng thăm , lui tới , áo mũ xuyênh xoang , bánh trái , lồng đèn , heo ngỗng ...Những cuộc rước dâu pháo nổ đì đùng , trống kèn inh ỏi . Lễ hội mở ra trên đường , trong làng ,trong xóm . Lễ hội mở ra cả trong lòng người .

Thường vào mùa thu là mùa lễ hội tình yêu . Có những lễ hội kéo dài suốt cả một đời người . Có những lễ hội có một đời sống đôi khi quá ngắn ngủi .

Đến một lứa tuổi nào đó , chia vui và chia buồn đều có một nỗi mệt nhọc như nhau .

Có những người yêu đã ra đi bỗng một ngày nào đó trở lại . Vì sao ? Không sao cả . Vì một chọn lựa tưởng rằng đã đúng cuối cùng sai . Và trở lại với một người mình đã phụ bạc để muốn hàn gắn lại một vết thương . Một vết thương nhiều khi đã lành lặn lâu rồi bất chợt vỡ òa như một sự tỉnh thức . Tỉnh thức trên vết thương . Trên một nỗi đau tưởng rằng đã thuộc về quá khứ . Nhưng không . Không có gi thuộc về quá khứ cả . Thời gian trôi đi và vết thương vẫn còn đó . Nó nằm chờ được thức dậy một lúc nào đó để sống lại như chính bản thân nó là một vết thương .

Nhưng vết thương khi đã được đánh thức thì nó không còn là vết thương cũ vì giờ đây nó đã là một vết thương tỉnh thức . Một vết thương tỉnh thức là một vết thương biết rõ nó là một vết thương . Nó thức dậy và nó nhận ra rằng nó đã được khai sinh trên tâm hồn của một con người và đã có một thời gian dài làm đau đớn con người đó . Vết thương tỉnh thức là một con mắt sáng ngời . Nó nhìn ngược về quá khứ và ngó thẳng tương lai . Nó mách bảo cho chủ nhân của nó là không có một vết thương nào vô tư mà được sinh thành cả . Nó là một nỗi đau đớn như khi trời đất trở dạ làm thành một cơn giông bão .

May thay trong cuộc đời này có tình yêu vừa có tình bạn .Tình bạn thường có một khuôn mặt thật hơn tình yêu . Sự bội bạc trong tình bạn cũng có nhưng không nhiều .

Tôi thấy tình bạn quý hơn tình yêu vì tình bạn có khả năng làm hồi sinh một cơn mê và làm phục sinh một cuộc đời tưởng rằng không còn tái tạo được nữa .

Cuối cùng không có gì khác hơn là sống và chết . Sống làm thế nào cho tròn đầy sự có mặt và chết cho ngập tràn cõi hư không . Phải đi đến tận cùng hai cõi sống chết để làm tan biến tất cả những giấc mộng đời không thực .
 
Trịnh Công Sơn
Báo Lao Động , Xuân Tân Mùi , 1991

Bài hát đầu tiên - Bài hát cuối cùng

Ngạn ngữ Pháp có nói rằng cái gì bắt đầu tốt thì sẽ kết thúc tốt . Tôi không hiểu trong những địa hạt như kinh tế , xã hội , khoa học như thế nào nhưng trên lĩnh vực văn nghệ đôi khi hoặc nhiều khi nó không hoàn toàn như thế... Có không ít những trường hợp của người nghệ sĩ đã khởi đầu rất hay và kết thúc rất tệ .

Tôi bước chân vào đất đai của nghệ thuật tương đối sớm . Từ tuồi mười ba , mười bốn tôi đã làm những lưỡi sóng liếm láp mạn thuyền văn nghệ . Trong huyết quản tôi có thể thời ấy đã luan lưu những lượng máu bất bình thường .

Sau một vài biến cố lớn của gia đình tôi bắt đầu một cuộc sống riêng tư không phẳng lặng .

Và từ đó tôi rơi vào một cơn mộng mĩ triền miên .

Có một câu hỏi , với tôi , đã trở thành nỗi ám ảnh : Bài hát đầu tiên của anh là bài hát gì ?

Câu hỏi buộc tôi phải trở về những năm tháng xa xôi . Nhưng khi về đến nơi ấy , trong thời điểm ấy , thì vô tình tôi lạc mình về một quá khứ khác xa xăm hơn nữa . Và rồi tự hỏi : cái đầu tiên ở nơi nào mà có va điều gì đã sinh thành ra cái đầu tiên kia ?

Bài hát '' Ướt mi'' được nhà xuất bản An Phú ấn hành tại Sài Gòn năm 1959 , Thanh Thúy hát quanh những phòng trà và nổi tiếng . Thời ấy hình như Nguyễn Ánh 9 đã có những lúc đệm đàn piano cho Thanh Thúy hát . Thanh Thúy trở thành giọng hát liêu trai . Anh Nguyễn Văn Trung , giáo sư triết thời ấy ở Văn khoa cũng đã từng có bài viết về một tiếng hát liêu trai Thanh Thúy .

Thế thì , cố nhớ lại và tôi đã nhớ một lần nào đó , trong phòng trà , năm 1958 , tôi thấy Thanh Thúy hát '' Giọt mưa thu '' và khóc . Bà mẹ Thanh Thúy dạo ấy lao phổi hăng đêm nằm hát '' Giọt mưa thu '' chờ Thúy về . Những giọt nước mắt ấy như một cơn mưa nhỏ trên tâm hồn mỏng manh của tôi đã khiến tôi phải lùi xa hơn nữa về một cõi đời nào còn xa xôi hơn đã từng làm tôi nhỏ lệ.

Phải có một nỗi tuyệt vọng nào đó khởi đầu để tôi không ngừng dan díu với những giọt nước mắt của đời làm của cải riêng tư . Eva ăn trái cấm và sự sống thành hình . Tôi e cũng đã nuốt những giọt nước mắt để biết tận tình nói về những giọt nước mắt kia .

Rất nhiều bài hát đã được viết trước bài '' Ướt mi '' nhưng riêng bài '' Ướt mi'' thì tồn tại như một số phận của nó và của tôi . Hình như người Nhật rất thích nó vì dàn nhạc giao hưởng Nhật đã thu bài này . Riêng tôi không thích lắm .

Dù sao thì trong những năm 59-60 trong thành phố này nhiều người đã thích và hát .

Người ta có nhiều lí do để thích một bài hát đầu tiên của một tác giả để rồi không quên thắc mắc : Thế thì bài hát cuối cùng của anh là bài gì ? Sẽ như thế nào ? v.v...

Sự kết thúc của mọi câu chuyện đời đều không giống nhau . Tôi vẫn thường muốn trầm ngâm trong cái vô thủy vô chung nhưng người đời cứ thích níu kéo tôi về trong cái lề thói hữu hạn .

Trên đường băng chạy có cái đíchh để mình đến . Trong nghệ thuật thì khác . Cái cuối cùng có thể là cái vô hạn và biết đâu , nó đã từng có trước thời hạn mà mình không ngờ .

Sự bất tử không có trước có sau mà thường nó nằm ở điểm mà mọi cơ duyên cùng hội tụ .

Tôi không hề có ý định viết bài hát cuối cùng bởi vì tôi nghĩ rằng thời điểm cuối cùng là điều mà mình không thể bắt gặp được . Nều vì một lí do nào đó tôi buộc mình phải lên đường để viết những ý nghĩ cuối cùng của mình trong một ca khúc thì tôi tin rằng vào lúc đó tối sẽ cố gắng cởi trói mình thoát khỏi mọi hệ lụy của đời sống để sống chứ không cần phải nói thêm một điều gì nữa .

Bài hát cuối cùng có lẽ sẽ chỉ mãi mãi là một giấc mơ . Một giấc mơ buồn thẳm mà chúng ta cần phải quên đi để mọi thứ biên giới trong cuộc đời trở thành vô nghĩa và nó sẽ không còn tồn tại như một lời thách thức kiêu hãnh nữa .

Bài hát đầu tiên và bài hát cuối cùng , ngẫm ra cũng chỉ là những bèo bọt vô hình vô tưởng . Chúng ta vui chơi với nó và chúng ta quên đi . Có kẻ gieo cầu có người nhặt được . Kẻ nhặt được không chắc là vui mãi . kẻ không được cũng chẳng nên lấy đó làm điều .

Hơn ba mươi năm trước có một bài hát đầu tiên , như một trái gieo cầu , có chắc gì hạnh phúc ? Không chắc gì hạnh phúc thì sao lại cần phải có bài hát cuối cùng ?

12-1990
 
Trịnh Công Sơn
Báo Tuổi Trẻ , số ra ngày 6-2-1994

Chợt tôi thấy thiên thu là một đường không bến bờ

Những con đường trăng tròn là những con đường trăng khuyết . Vẫn là những con đường cũ em đi qua và tôi đi qua . Thế rồi , có lúc tôi đi qua những con đườn mù mịt không trăng . Nhưng tro tàn quá khứ bỗng dậy lên một cơn lốc cuốn tôi về với những con đường ma quái ảo ảo chập chờn .

Cái chập chờn của một thân thế phiền nào không biết mai này mốt nọ ra sao , cứ thắc thỏm muốn gửi gắm vào một cuộc đời một linh hồn phiêu lạc . Tôi phiêu lạc bao nhiêu năm rồi trên một dòng đời không bờ bến . Có khi tưởng bờ là bến . Có khi tường bến là bờ . Cái tạm và cái thường hằng lắm khi là một . Thế mà lại cứ khác nhau . Cái bở mỏng manh khoảnh khắc ra đi . Có bến nhiều khi bền bền ở lại . Bờ mở ra những bến . Có dâu bể cho bờ . Nên định mệnh bờ thường trói buộc thân phận bến.

Tôi là bờ em ra đi . Em là bến tôi ghé lại
Con đò ghé qua bờ này bờ nọ nhưng sẽ đậu lại ở một bến kia .

Mùa xuân là bờ hay là bến ? Than ôi , mùa xuân chỉ là bờ . Ai ai trong đời này cũng có lần ghé qua cái bến tạm mùa xuân . Cái bờ bến mùa xuân nhâp nhằng những dặm trường lận đận . Thoắt nhiên bến xuân chỉ còn lại là bờ . Cái bến đi qua , rồi cái bờ ở lại . Cái bến hưu hắt của một thuở tưởng rằng thời hoàng kim bến sẽ mãi mâi không bao giờ là bờ . Thế rồi tuổi đời người người - đến đến - đi đi cứ mộng vỡ , hoang tưởng hão huyền một thứ bờ bờ - bến bến , không biết nơi nao để neo lại một thân thế phiêu bồng .

Có thể bến cho em và bờ cho tôi . Tôi cứ mãi mãi đi và em ở lại . Cái thân phận thuyền quyên ấy đừng làm đau xot đời . Cuối cùng , trong cõi mông lung mờ mờ ảo ảo , em vẫn chính là cái bến hư ảo một cách vẹn toàn mà tôi có lúc mệt sẽ tìm về nương tựa.

'' Ru đời đi nhé cho ta nương nhờ lúc thở than ''...

Cái bờ ru lời hiu quạnh lau lách . Cái bến ru chập chờn một đốm lửa chiều...

***

Trong một giấc mơ bồng bềnh không giờ giấc của mùa xuân , tôi thảng thốt bỗng thấy bờ bến tan ra thành những cánh bèo mông lung vô định . Em không bến và tôi không bờ . Em và tôi cùng là bờ . Em và tôi cùng trôi đi . Em và tôi cùng là bến . Em và tôi cùng là bờ . Chúng ta tan biến vào nhau thành một khối bến - bờ không chia lìa nữa . Trong em không còn trí nhớ về bến . Trong tôi cũng mất hết những ký ức về bờ . Bến ở đâu và bờ ở đâu ?

1-2-1994
 
Trịnh Công Sơn

Trò Chơi

....Khi cảm thấy trò chơi cuộc sống có điều gì đó bất ổn thì hãy tìm đến một nơi tịch mịch, khóa kín các cánh cửa lại và giả vờ thả mình vào một cơn đau mộng mị. Cơn đau có thể tùy thích nhưng không thể không đau. Đau đến mịt mù để cái chết có cơ hội đến nhìn ngắm, thử thách số phận của bạn và vào một lúc tưởng chừng như tuyệt vọng nhất, bỗng những cơn gió lành đến từ các thảo nguyên xa xôi mang theo mùi hương cốm, hương bạc hà của những loài hoa dại đánh thức bạn dậy và làm hồi sinh những mùa xuân đang ngủ quên trong các mạch máu của bạn. Đó cũng là thời gian phục sinh của các sinh vật nhỏ bé trong các đầm lầy và là thời tỉnh thức của các bậc thiện giả trên các đỉnh núi cao hay trong các hang động.

... Trong một tháng mà bạn phải đi thăm năm , bảy bệnh nhân cấp cứu nặng, mười cái đám tang và hai mươi cái đám cưới (trong đó có ngày trong cùng một giờ phải tham dự đến 2,3 cái) thì cái tháng quỷ quái đó không còn bày biện ra một cuộc chơi nữa mà đó là một trò địa ngục. Khi một trò chơi biến thành địa ngục thì không có lý do gì nữa để tiếp tục cuộc chơi, hãy rút lui và cao bay xa chạy.

...Có lẽ trong các trò chơi chung thì trò chơi tình bạn là ít gây phiền não nhất. Nó chỉ có thể vui nhiều hoặc vui ít chứ không thể làm nên những đoạn trường. Nhưng nếu vì không may mà trò chơi tình bạn bỗng dưng gây nên thảm trạng thì hãy từ tốn mở rộng lòng bạn thêm một đôi lần nữa và ngẫm nghĩ. Đừng để ngộ nhận réo gọi thêm ngộ nhận. Đừng để những vết ố của lòng tị hiềm di căn trên niềm tin.

Có những ngôi nhà nền móng không vững chắc nên sụp đổ. Những khu vườn gầy guộc vì thiếu phân bón. Đừng làm nặng thêm những gì đã quá nặng bởi tâm trí ta sẽ bị nặng thêm dưới gánh nặng ấy. Hãy biết lãng quên và biết để lại đằng sau những gì không thể cùng ta đồng hành về phái trước.

...Có những trò chơi ta chơi suốt đời không biết chán. Ngược lại cũng không ít trò chơi chỉ tham dự một đôi lần đã không còn hứng thú.Trò chơi uống rượu, uống trà một khi đã lao vào thì khó bề rút lui. Uống trà đã trở thành đạo. Trà đạo thì hầu như ai cũng đã có lần nghe nói đến và nó là một trò chơi thanh nhàn cao cấp của những bậc thượng thừa cao niên. Trò chơi uống rượu gần gũi với đời hơn. Nó là người bạn, người tình, nó là niềm vui và cũng là nỗi buồn, nó là lời an ủi, là niềm phấn khích, nó chia sẻ rồi lại bù đắp. Tóm lại, với người biết uống rượu như một trò chơi tao nhã thì nó là tất cả. Uống rượu để thấy yêu đời, yêu người hơn và thậm chí yêu cả những lập lòe đom đóm ma trơi tình phụ.

Nếu biết giữ đúng lời hứa với những cánh đồng lúa mạch, những cánh đồng nho, thì trò chơi uống rượu không bao giờ gây ra những đổ vỡ. Tôi đã đi qua những cánh đồng như thế, rồi bước qua những ngưỡng cửa đưa vào nơi ăn chốn ở của những thùng gỗ sồi cao chất ngất chứa đầy một chất lỏng màu hổ phách và trong mỗi giọt thơm đó đang hình thành mỗi ngày, cả trong mỗi giây phút một sự sống âm thầm, kỳ bí trong bóng tối tĩnh mịch kéo dài hàng mấy trăm năm. Trong mấy trăm năm ấy rượu không ngủ mà rượu thức. Thức và hóa thân. Hóa thân thành một tấm thân mềm mại trong suốt, vàng óng thơm tho.

Khi trò chơi uống rượu không còn mời gọi ta nữa thì ta tạm thở dài và tự nhủ đây không phải là một sự phụ rẫy. Đây chỉ là một cuộc chia tay ngắn hạn và sẽ không bao lâu những giọt rượu thơm tho lại làm đầy những chiếc ly thủy tinh trong những bữa tiệc đời thầm lặng riêng lẻ hay náo nhiệt đầm ấm cùng bạn bè.

...Có một ngàn lẻ một trò chơi, nhưng với tôi trò chơi tình yêu, cuộc sống và rượu là những trò chơi thiết thân và ngọan mục nhất. Những trò chơi ấy đã chọn tôi và tôi đành nhận lấy. Nhận lấy như một chọn lựa đầu tiên và cuối cùng thứ số phận không màu sắc huy hoàng cũng không u ám. Tôi chạy quanh những trò chơi đó như chạy quanh lòng trắc ẩn. Những trò chơi có khi giải thoát tôi, vực tôi dậy từ những vũng tăm tối quỷ quyệt của sự suy tàn, có khi dìm tôi xuống tận cùng sâu thẳm của trầm luân.

Tôi không vỗ tay hoan nghênh đặc biệt một trò chơi nào cả bởi vì tôi muốn giữ được lòng chính trực và sự khoan dung. Trên lối đi đẫn vào cuộc sống tôi vẫn gặp gỡ tình yêu và rượu. Giờ đây tôi đang nói thêm một lời tạm biệt khác. Tạm biệt những ly rượu nồng nàn sớm, trưa, chiều, tối. Cuộc sống tôi đang trần trụi những trò chơi. Cuộc sống trắng. Trò chơi cuộc sống không màu sắc đã buộc tôi tìm lại chính mình, tìm lại một gương mặt mà tôi nghĩ rằng không còn như xưa nữa.
 
Chỉnh sửa lần cuối:
Các nhạc phẩm TRịnh Công Sơn là tiếng thở dài trong im lặng của một con người luôn cảm thấy "lạc loài", từng "giấu lệ" để nhác nhở chính mình "tôi ơi đừng tuyệt vọng":|
 
Trịnh Công Sơn
(Trích: Bửu Ý - Trịnh Công Sơn Một Nhạc Sĩ Thiên Tài - 2003)

Mở Theo Lời Điệu

Bao la là tiếng nói của độ lượng. Đời không thấy tha thứ cho nhau mà vẫn mơ ước bao la. Ai cũng thích những cánh đồng mênh mông, những chân trời rộng mở. Sao mà lắt léo thế? Con người luôn luôn sẵn sàng tham dự những chuyến đi bồng bềnh, sảng khói với những chân trời không thấy. Thèm gió bể khơi. Thèm núi đồi trùng điệp. Hân hoan reo ca cùng chim chóc. Nâng niu những hoa đồng cỏ nội. Ai cũng thế. Không riêng ai. Đến với đất trời như những đứa con của vũ trụ, mà tấm lòng thì đóng kín tối tăm. Sao mà biển lận với trời đất quá vậy?
Đời đã mở cho ta những cõi rộng. Mà lòng nhân gian thì quá hẹp hòi. Có cái gì bất trắc mà nẩy sinh như thế. Đã vậy thì không nên sàm sỡ thốt tiếng bao la, mở lời rộng rãi. Đánh lừa thiên hạ còn khả thứ. Đừng bất kính với đất trời. Chưa bao giờ đóa sen, đóa hồng nở một cách gian dối. Lòng không nở được một điều gì tốt đẹp thì thôi. Đừng ép gượng.

Con người ta cũng hay đấy chứ. Dễ quên có phải là cái vốn liếng ở đời? Sống với người thì hẹp. Hẹp quá! Mai đây ra đứng trước cõi bao la thì nói chuyện phiêu bồng. Vả chăng, trời đất cũng dễ tính. Làm gì có chuyện trời đất ganh đua với người. Có chăng, chỉ là ganh với hồng nhan, với tài mệnh.

Thế ra, ông Trời cũng khéo lắm. Cũng bày ra những cuộc chơi riêng. Chơi với kẻ tương xứng. Hiểu ra như thế thì những định mệnh nổi trôi mới khỏi buồn.

Thời nào cũng có những hồng nhan đa truân. Bất cứ ở đâu. Kiều năm xưa hay Kiều nay thì cũng vậy. Gặp được người đồng điệu thì nói ngay tiếng nặng tình. Tinh lắm. Đã gặp được thì không bao giờ gieo lời mắc mỏ. Làm vậy, không những xấu mặc, mà xấu lòng.

Hình như có sự xếp đặt của ai đây. Bàn tay ghép gán quả là tài tình lắm. Tài tình và tài tử. Tài tử trong cái nghĩ ẩn báu lộng ngọc của cuộc đời. Bởi khi ta chạm đến tấm lòng quí giá kia của Kiều thì lập tức ta gặp cái bao la của trời đất. Hay lắm! Quỷ quyệt đến thế thì hết sức.

Và - cái bao la kia là gì vậy? Là gì mà ai nấy đều nặng lòng với? Có kẻ đứng trước bao la mà không thấy được bao la. Có kẻ ở buổi bình minh, nghe tiếng chim hót đã chạm mặt với cõi vô lượng. Biết được vô lượng là cùng lúc đến với vô biên. Hay đôi khi gắn bó, hòa lẫn với nhau trong một cuộc hôn phối son sắt. Qua tay kẻ phàm nhân, cái vô biên được ví von đối chiếu nghịch lý với cuộc đời hữu hạn của con người. Nhưng nếu rảnh rỗi một chút hãy ra nhìn sông nước thử. Cái vô biên nằm đâu đó trên cánh vạc chở hoàng hôn về núi mỗi chiều.

Chạm đến vô biên là nhắc nhở cái lý sinh tử ở đời. Là muốn tầm tích con đường vô định của sự sống chết. Thường khi nó gây nên sự buồn bã không nguôi trong kiếp nhân sinh. Trái lại, đi vào cõi bao la người ta nhận ra được nỗi hân hoan trong lòng. Khi bắt được cái nhịp của trời đất, lòng ta bỗng reo ca, nhảy múa trong một hòa âm thuận chiều. Một cái gì đó soi tỏ đời ta như đạo đạt. Đó là cái bước nhảy hân hoan, nối liền trời với đất, của Zorba trên bờ biển. Cái hạnh phúc đó không đến với mọi người. Cái sự hòa nhịp kia cũng không thể có nếu lòng ta không được trang bị vẻ thênh thang của vũ trụ. Có thực sự chạm đến cõi vĩnh phúc vô hình, mới hý lộng, mới nhảy múa say sưa đến thế được.

Cho nên, nói đến chuyện riêng chung của trời đất là nói trong cái lý đó vậy. Cũng không dễ gì tập tành sự độ lượng. Muốn có được phải làm cả một cuộc đổi đời. Thay cái nhìn. Thay trí óc. Và tuyệt đối phải có một con tim đẹp đẽ.

Nếu không, cái tình với cõi bao la kia chỉ là cái tình gian lận. Và còn thú vị gì một cuộc chơi thiếu hào hứng như thế. Trời đất nương ta, nhưng ta vốn như con bệnh, thủy chung không phát giác được gì. Con mắt rêu phong đã đóng kín ta lại với thế giới ích kỷ, hẹp hòi, riêng tư. Làm sao còn nghe ra tiếng hoan ca của thế giới bên ngoài. Nếu bảo là nghe, thì sao lại có thể thiếu hòa điệu đến thế được. Chân tay trì trệ. Đời sống như đóng đinh, xa cách. Đừng mưu toan với trời đất. Hạnh phúc xa lạ kia chỉ dành cho người có lòng. Kẻ hời hợt dễ đàm tiếu, thị phi về cái hạnh phúc đó lắm. Bởi nhìn gần, hạnh phúc đó có vẻ phù du quá. Không mang lại áo cơm. Đến thế thì còn nói thêm được một lời nào nữa. Hãy ôm lấy cái phần của mình. Kẻ nổi trôi gặp người trôi nổi. Cứ theo trời xa đất rộng kia mà rong chơi vui thú một đời vậy.

1973 tháng 9
 
Chỉnh sửa lần cuối:
Tía má ơi! Tuy tui cũng rất thích nghe nhạc Trinh nhưng chưa từng nghĩ lại có người chuộng ổng đến vậy! sac! phục bác Trang sát cầu thang!!!
 
Trịnh Công Sơn
Báo Đại Đoàn Kết

Ca khúc là nỗi lòng con người

Soi gương

Mỗi sáng nhìn vào mặt gương soi lại thấy thêm rất nhiều sợi tóc bạc.

Tôi là một đứa bé thích ca hát. Mười tuổi biết solfège, chép lại những bài hát yêu thích đóng thành tập, chơi đàn mandolin và sáo trúc. Mười hai tuổi có cây đàn guitar đầu tiên trong đời và từ đó sử dụng guitar như một phương tiện quen thuộc để đệm cho chính mình hát.

Tôi không đến với âm nhạc như một kẻ chọn nghề. Tôi nhớ mình đã viết những ca khúc đầu tiên từ những đòi hỏi tự nhiên của tình cảm thôi thúc bên trong. Như những họa sĩ tập sự bắt đầu sự nghiệp mình bằng cách sao chép lại tác phẩm của những nhà danh họa, tôi cũng chọn một số mẫu mực âm nhạc mà tôi yêu thích và thay đổi giai điệu bên trong ở thời kỳ đầu. Đó là những năm 56 - 57, thời của những giấc mộng ngổn ngang, của những viễn tưởng phù phiếm non dại. Cái thời tuổi trẻ xanh mướt như trái quả đầu mùa ấy, tôi rất yêu âm nhạc nhưng tuyệt nhiên trong tôi không hề gợi lên ham muốn trở thành nhạc sĩ. Đối với cái bề mặt xã hội lúc bấy giờ, tương lai có nhiều tiếng gọi khác hấp dẫn hơn, quyến rũ hơn cho một con người còn trẻ tuổi.

Dạo ấy ba tôi đã mất, mẹ tôi ở xa, tôi một mình giữa Sài Gòn phải tự quyết định mọi chuyện về đời mình. Cái gánh đời tuổi tác còn quá nhẹ. Có lúc tôi đã bỏ dở cái trò lãng mạn viết lách này với nỗi ám ảnh ngu ngốc "xướng ca vô loại". Tôi trằn trọc đêm này qua đêm khác, ray rứt ngày này qua tháng nọ. Nhưng càng cố quên lãng thì tiếng hát trong tôi càng vang lên rõ rệt, tràn ngập cả lúc đứng ngồi, cả trong giấc ngủ.

Dần dà những năm về sau, mới bắt đầu hình thành trong tôi một quan niệm rõ rệt: Sống là sống với người khác và muốn có cảm thông chúng ta phải luôn luôn tự diễn đạt mình. Trong những cách diễn đạt bằng tiếng nói, bằng chữ viết và nhiều phương tiện khác, tôi thấy tâm hồn mình có khuynh hướng nghiêng về phía ca khúc. Trên mảnh đất nghệ thuật nhỏ nhắn này, tôi tìm thấy tự do và tôi nghĩ rằng ở đây tôi có thể bày tỏ được với người khác về những niềm vui nỗi buồn của cuộc sống.

Mấy mươi năm nhìn lại quãng đường mình đã đi, tôi cảm thấy không có gì phải ân hận. Tôi vẫn là đứa trẻ thơ trong nghệ thuật, lòng còn tràn đầy cảm hứng. Tôi vẫn còn ham mê học hỏi quanh mình và còn đủ hào hứng mở ra những cuộc đối thoại với cây cỏ thiên nhiên, với con người qua ca khúc dưới ánh sáng hiền hòa nhân hậu của những ngày tôi đang sống.

Phải chờ đến lúc soi gương nhìn thấy tóc không còn mang mầu xanh cũ nữa, mới nhận ra được hết nỗi khát khao được yêu thương mãi mãi con người và cuộc sống. Yêu thương con người cũng là yêu thương tiếng hát bởi vì tiếng hát mang trong nó tâm hồn của con người. Tiếng hát sẽ mọc lên xanh tươi trên cuộc đời này như những cây tử đinh hương mọc tràn thơm tho trên những cánh đồng vô tận.

Với ca khúc, tôi là người tình của thiên nhiên, là người bạn của những em bé. Qua ca khúc, tôi đã đến gần và đã đi xa những chuyện tình; đã tham dự những nỗi hân hoan của đời người và cũng đã gánh nhẹ giùm những phiền muộn.

Ca khúc là đời sống thứ hai sau cái thân thể mà cha mẹ đã sinh thành.
 
Trịnh Công Sơn
Báo Đại Đoàn Kết

Trái đầu mùa

Bài hát đầu tiên do Nhà xuất bản An Phú phát hành năm 1959 tại Sài Gòn. Đó là những cảm xúc được ghi lại từ những giọt nước mắt của một ca sĩ nữ sinh vừa rời ghế nhà trường. Cô hát để kiếm tiền nuôi mẹ đang hấp hối trên giường bệnh.

Dạo ấy, trong đầu hoàn toàn chưa có một khái niệm nào về tiền tác quyền. ở tuổi hai mươi, trong tâm trí đang còn phơi phới những ý đồ hiệp sĩ. Số tiền năm ngàn hồi ấy quá lớn đã được dùng một phần tặng người ca sĩ và phần còn lại chia đều cho các bạn cùng ở trọ. Mỗi tháng, tiền ăn ở cho một học sinh, sinh viên chỉ có năm, sáu trăm đồng.

Nguồn cảm hứng đầu tiên ấy đã làm cơ sở cho một loạt những cảm xúc khác thành hình. Như một khu rừng mùa thu yên tĩnh được một cơn gió thổi bùng lên đánh thức lớp lá vàng dậy, tâm hồn tôi đã bắt đầu biết xôn xao theo những tín hiệu, dù nhỏ nhất của cuộc sống. Tôi không còn nhìn ngắm cuộc sống một cách lơ đãng như trước nữa mà càng lúc càng thấy mình bị cuốn hút về phía những tình cảm phức tạp của con người.

Những trái cây đầu mùa ấy còn vụng về, chưa có vóc dáng riêng, nhưng nó mang đến niềm thích thú để từ đó sẵn lòng làm một cuộc hành trình dài lâu đi vào cái bề sâu của âm thanh và ngôn ngữ.
 
Chỉnh sửa lần cuối:
Trịnh Công Sơn
Báo Đại Đoàn Kết

Gặp gỡ

Năm 64 - 65, tôi được các bạn tổ chức buổi ra mắt đầu tiên trước quần chúng tại khu đất trống sau lưng trường Văn Khoa Sài Gòn cũ (nay là Thư viện Quốc gia).

Với tôi, đây cũng là buổi thể nghiệm xem mình có thể tồn tại trong lòng quần chúng được không. Trước mặt đám đông đến mấy nghìn người gồm đủ thành phần văn nghệ sĩ, trí thức, học sinh, sinh viên tôi cảm thấy mình quá trơ trọi và đầy lo âu trên bục gỗ với cây đàn guitar dưới ánh sáng đèn. Với một hành trang nhẹ nhàng bằng hai mươi ca khúc nói về quê hương, ước mơ hòa bình và những bài sau này được gọi là "phản chiến", tôi đã cố gắng hết sức để một mình đảm nhận vai trò đưa nỗi lòng của mình đến với quần chúng. Buổi hát đã để lại một ấn tượng khá tốt đẹp cho cả người trình bày lẫn người nghe.

Trong buổi diễn có một bài hát được yêu cầu hát đến lần thứ tám và cuối cùng mọi người tự động hát theo. Sau buổi diễn tôi đã được "bồi dưỡng" bằng một tiếng đồng hồ ngồi ký tên trên những trang giấy của tập bài hát quay roneo dành cho người nghe.

Đó là buổi gặp gỡ đầu tiên giữa người sáng tác và người nghe. Những buổi trình diễn nối tiếp ở các giảng đường đại học khác cũng được lặp lại trong một bầu không khí nồng nhiệt như thế. Trong tôi bắt đầu sáng lên một khái niệm: đó là ý thức về trách nhiệm của người sáng tác đối với công chúng.
 
Chỉnh sửa lần cuối:
Bạn phải đăng nhập hoặc đăng ký để phản hồi tại đây.
Back
Bên trên