[Cờ vua] How to play good opening move

[Phạm Quang Linh (pqlinh)]

Dịch từ "How to play good opening move" của Edmar Mednis - International Grandmaster.

ISBN 0-8129-3474-1

Mục lục:

Chương 1: Khai cuộc là gì

Phần 1: Các qui tắc chung
Phần 2: Các khái niệm đặc biệt​

Chương 2: Các nước đi khởi đầu của Trắng

Phần 1: Các nước đi hoàn hảo
Phần 2: Các nước đi trung bình
Phần 3: Các nước đi kém​

Chương 3: Các nước đi khởi đầu cho Đen

Phần 1: Các nước đi hoàn hảo
Phần 2: Các nước đi trung bình
Phần 3: Các nước đi kém​

Chương 4: Đánh giá nước đi (Evaluation of Moves: The Practical Approach)

Chương 5: Phòng thủ Sicilian: Các khái niệm cơ bản

Phần 1: Giới thiệu
Phần 2: Các khái niệm cơ bản​

Chương 6: Phòng thủ Sicilian nâng cao

Chương 7: Queen's Gambit Declined: Các khái niệm cơ bản

Chương 8: Queen's Gambit Declined nâng cao

Chương 9: Những nước đi tồi và làm thế nào để không đi chúng

Chương 10: Nhập thành: sớm hay muộn

Chương 11: Tốt: Trung tâm, đội hình và các điểm yếu.

-----------------------------------------------------------------


Chương 1

Khai cuộc là gì ?

Phần 1. Những qui tắc chung​

Phần mở đầu của một ván cờ được gọi là khai cuộc. Tầm quan trọng của nó so với trung cuộc và tàn cuộc như thế nào ?

Câu hỏi này đã được tranh cãi từ nhiều góc độ nhưng chưa có một câu trả lời dứt khoát nào - người chơi cờ cần nhắm tới khả năng chơi tốt ở cả ba giai đoạn. Tuy nhiên, ta có thể nói rằng bạn nên nghiên cứu khai cuộc đầu tiên. Một thành ngữ Đức cho rằng "Khai cuộc tốt có nghĩa là bạn đã thắng nửa ván cờ". Có được lợi thế sớm không chỉ có giá trị thực tế mà còn có ảnh hưởng lớn đến tâm lý. Biết rằng bạn ở vị trí có lợ sẽ giúp bạn tự tin trong trận chiến sắp tới. Ngược lại, đối thủ nhận thấy mìn ở vị trí bất lợi có thể sẽ không đủ bình tĩnh để đối mặt với trận chiến trung cuộc. Do đó, lợi thế khai cuộc có thể dẫn đến một thắng lợi dễ dàng ở trung cuộc.

Những kỳ thủ hàng đầu trong lịch sử cờ Vua mong có được gì ở khai cuộc ? J.R. Capablanca cho rằng nguyên tắc cơ bản là "phát triển nhanh và hiệu quả" với kết quả là khi các quân tham chiến chúng sẽ ở những "vị trí có lợi". Ông cũng đưa ra những lời khuyên bổ ích trong trường hợp đối phương đi một nước bất ngờ - vấn đè mà ai cũng đã từng gặp phải nhiều lần! "Hãy đi như bình thường" ("Play what you might call the common-senes move"). Ý Capablanca là hãy theo những nguyên tắc cơ bản nói trên. Dù cho nước bạn đi không phải là nước tốt nhất (thường thì cần có phân tích kỹ lưỡng để tìm ra nước đi tốt nhất), kế hoạch khai triển quân nhanh chóng và đến các vị trí an toàn sẽ tạo ra những nước đi rất tốt trong hầu hết các trường hợp.

Larry Evans đưa ra một định nghĩa theo kỹ thuật hiện đại khi nói "Khai cuộc là một cuộc chiến cho không gian, thời gian và lực lượng". ("The opening is a fight for space, time and force"). Svetozar Gligoric nhấn mạnh đến nhân tố thời gian; thời gian có nghĩa là tốc độ các quân cờ tham gia vào trận đánh. Theo ông, "Việc sử dụng thời gian một cách hiệu quả trong khai cuộc thường đòi hỏi mỗi nước đi sẽ phát triển một quân mới." Lajos Portisch nêu ra một quan điểm triết học hơn, "Nhiệm vụ duy nhất của bạn trong khai cuộc là đạt đến trung cuộc với một thế trận không đến nỗi tệ." ("Your only task in the opening is to reach a playable middlegame."). Những ván cờ của Anatoly Karpop cho thấy về cơ bản ông đồng ý với quan điểm của Portisch. Cách tiếp cận khai cuộc của Robert. J. Fischer rất khắt khe, ông ưa thích quét sạch đối thủ khỏi bàn cờ ngay từ lúc bắt đầu.

Tất nhiên, mục tiêu cho Trắng và Đen là khác nhau. Thành công trong khai cuộc với Trắng có nghĩa là ít nhất bạn cũng có một lợi thế nhỏ. Mặt khác, Đen có thể hoàn toàn thoả mãn nếu có một thế cờ cân bằng sau khai cuộc. Cả Fischer và Karpov đều rất thành công trong việc giữ được một số lợi thế tự nhiên của quân Trắng. Chơi quân Đen khi đối đầu với họ luôn là một nhiệm vụ khó chịu. Mục đích khi chơi quân Đen của Karpov đã thay đổi đáng kể khi ông trở thành Vô địch thế giới vào năm 1975. Trước đó, khi thi đấu với những kiện tướng quốc tế, ông bằng lòng với thế trận an toàn, bình đẳng và kết quả hoà. Nhưng khi trở thành Vô địch thế giới, ông muốn thắng tất cả các ván cờ do đó khai cuộc của Karpov trở nên linh động hơn rất nhiều.

Với Fischer, các thế cờ linh động là quy luật không đổi. Đó là lý do vũ khí chính của ông khi chơi quân Đen luôn là Najdorf Sicilian chống lại 1 e4 và King's Indian và Grunfeld chống lại 1 d4. Những khai cuộc này đòi hỏi độ chính xác cực cao trong các nước đi của Trắng để thế chủ động không rơi vào tay Đen. Fischer ưa thích những tình huống như vậy và luôn nắm ngay bất cứ cơ hội nào. Nếu Trắng chơi hoàn hảo, ông nhận ra rằng sẽ cần có thời gian để tạo thế cân bằng. Rất ít khi ta thấy những đợt tấn công không có lợi trong các ván cờ của Fischer. Robert Byrne kể rằng khi họ cùng phân tích các ván cờ vào cuối những năm 1960, Fischer xem qua một số ván cờ của Bryne và tỏ ra rất ngạc nhiên khi thấy Bryne tấn công với quân Đen. (jumping the gun in playing attack with the Black pieces). Không tán thành, Fischer khuyên: "Khi chơi quân Đen bạn cần đạt được thế cờ ngang bằng trước khi chuyển sang tấn công".

Nói chung, Trắng nên nhắm đến mục tiêu có được một số lợi thế nhỏ sau khai cuộc trong khi Đen nên nhắm đến một thế trận cân bằng. Tuỳ theo mục đích chính của Đen là cần thắng hay hoà, Đen sẽ nhắm đến thế trận linh động hay thế trận an toàn, cân bằng. Liệu điều này có nghĩa là không có nước nào khác, ngoài những nước được ghi nhận trong các lý thuyết khai cuộc, có thể được coi là tốt nhất ? Tất nhiên là không - những nước đi hoặc kế hoạch khác có thể hợp lý khi có lý do tâm lý hay thực tế. Ví dụ, với đối thủ chơi không tốt khi khai cuộc không nằm trong lý thuyết, một nước đi bất ngờ với đối thủ này có thể tạo ra lợi thế rất lớn. Hay một người chơi biết, hiểu và thích thú với một loại khai cuộc nhưng những nhà lý thuyết cho rằng loại khai cuộc này sẽ gây bất lợi. Không sao cả. Mọi kỳ thủ nên chơi loại khai cuộc mà mình thấy thích và hiểu rõ nhất.

Một điểm khác cũng quan trọng là bạn cần có cái nhìn logic với cách chơi khai cuộc của bạn. Nếu Trắng <i>tự nguyện</i> chọn khai cuộc - nếu Đen chơi chính xác - sẽ đưa lợi thế cho đối phương thì quả là một sự dại dột. Các nước đi thử nghiệm với Trắng cần được giới hạn ở những nước mà trong trường hợp tồi tệ nhất cũng dẫn tới thế cờ cân bằng. Đen không nên liều chọn khai cuộc mà nếu Trắng chơi chính xác, Đen sẽ rơi vào tình thế bất lợi đến mức khả năng hồi phục là rất thấp. Các nước đi thử nghiệm với Đen cần được giới hạn ở những nước chỉ cho Trắng một lợi thế rất nhỏ, tối đa là bất lợi hơn một chút so với lý thuyết.

Khai cuộc kéo dài bao lâu ? Ranh giới giữa khai cuộc và trung cuộc là không rõ ràng. Rất nhiều sách về khai cuộc hiện nay thường xuyên phân tích tới nước 20 và hơn nữa. Trong trường hợp này, ván cờ đã đến giai đoạn trung cuộc. Một cách đơn giản, khai cuộc kết thúc khi các quân đã được phát triển xong.Thường thì điều này diễn ra trong vòng 10-15 nước. Một cách khác, chúng ta có thể nói khai cuộc kết thúc khi ít nhất một trong hai đấu thủ đạt được mục tiêu trong khai cuộc. Những mục tiêu này là gì chúng ta sẽ bàn tới ở phần tiếp theo.

Nguyên tắc cơ bản để thành công trong cờ Vua là nhận thức. Do đó dù bạn cần một số hiểu biết nhất định về khai cuộc, khả năng nhận thức những nước đi tốt trong khai cuộc có giá trị hơn nhiều so với việc nhớ hàng loạt những biến thể phức tạp của các loại khai cuộc. Capablanca công nhận rằng ông không phải là một chuyên gia trong lĩnh vực khai cuộc. Năm 1919, trận đấu giữa ông và kiện tướng người Serbia Kostic, người được công nhận về khả năng ghi nhớ các loại khai cuộc, được tổ chức ở Havana. Capablanca miêu tả đối thủ: "Kostic nhớ như in tất cả các ván cờ của các kiện tướng trong vòng 20 năm trở lại đây và rất nhiều các ván cờ khác trước đó." Mặc dù vậy, Capablanca không nản lòng chút nào và với nhận thức sâu hơn, giành chiến thắng trong năm ván đầu tiên. Mặc dù với hiểu biết đáng kính nể về khai cuộc, Kostic sau đó xin thua.

 

[Phạm Quang Linh (pqlinh)]

Phần 2: Những khái niệm đặc biệt​

Cũng như khoa học tiến từ thời kỳ sơ khai đến lúc được công nhận rộng rãi, những nguyên lý lúc đầu được đánh đồng với phép thuật được thay thế bằng những nguyên lý dựa trên lôgíc và được xác minh bằng thực nghiệm. Cờ vua bây giờ đã đạt đến giai đoạn này. Những khái niệm cơ bản đã được những nhà khoa học hàng đầu (những kỷ thủ giỏi nhất) hiểu và đồng ý. Chúng ta có thể tự tin nói rằng những khái niệm cơ bản của khai cuộc sẽ không bị thay thế bởi những khám phá mới trong tương lai gần (foreseeable future). Những khái niệm này đã đạt đến mức toàn thể (universality). Do đó, những khái niệm được đề cập đến trong quyển sách này sẽ còn đúng ít nhất trong vòng 100 năm tới.

Mặc dù vậy điều này không có nghĩa là thời đại của khám phá đã trôi qua. Ngược lại là khác. Rất nhiều hệ thống khai cuộc mới đang chờ được khám phá và những khai cuộc hiện nay được nghiên cứu sâu hơn. Khi nghiên cứu sâu về một hệ thống khai cuộc không phổ biến hoặc không tốt lắm, một số có thể phục hồi lại. Không có lý do gì để nghĩ rằng một khai cuộc dựa trên cả lôgíc và thành công trong thực tiễn sẽ đột nhiên bị chứng minh là không tốt. Vì thế, những công cụ được đưa ra trong quyển sách này, để giúp bạn tìm được nước đi tốt trong khai cuộc, sẽ vẫn đúng trong tương lai. Những nước đi tốt vẫn sẽ là những nước đi tốt; sự phát triển của lý thuyết khai cuộc sẽ giúp tìm ra những nước đi tốt khác.

Ba điểm quan trọng nhất trong khai cuộc là sự an toàn của Vua, sự phát triển của các quân và quyền kiểm soát trung tâm. Tầm quan trọng của Vua là không có gì phải tranh cãi và tầm quan trọng về sự an toàn của Vua trong trung cuộc đã được thừa nhận. Một điều rất quan trọng là bạn luôn phải nhớ đến việc bảo vệ cho Vua ngay từ nước đi đầu tiên. Một sai lầm lớn là nghĩ rằng Vua của bạn đang an toàn vì đối phương chưa khai triển được nhiều quân. Những quân có thể bảo vệ Vua thì lại chưa thể hoạt động được. Một cái chết bất ngờ có thể xảy ra ngay cả với Vua Trắng. Hai ví dụ điển hình:

A) 1. f4 e6 2. g4?? Qh4# chiếu hết
B) 1. d4 Nf6 2. Nd2?! e5!? 3. dxe5 Ng4 4. h3?? Ne3!! và Trắng, trong ván cờ giữa hai kiện tướng người Pháp xin thua vì nước đi "cần thiết" 5. fxe3 sẽ dẫn đến 5.
... Qe4+ 6. g3 Qxg3# chiếu hết.

Lôgíc của việc phát triển nhanh và có mục đích đã được nói tới ở phần trước và tới đây không còn gì phải bàn nữa.

Giá trị và tầm quan trọng của việc kiểm soát khu trung tâm thường không được những người chơi cờ nghiệp dư đánh giá đúng. Khu trung tâm và khả năng kiểm soát nó là một trong những điều quan trong nhất trong cả khai cuộc và trung cuộc. Nếu chúng ta quan sát những môn thể thao phổ biến như bóng rổ, bóng đá, khúc côn cầu hay bóng bầu dục, chúng ta có thể thấy đa số các hoạt động diễn ra ở khu vực giữa sân. Những trận giao tranh nhỏ có thể diễn ra ở các góc hay đường biên nhưng những hoạt động chính đều bắt đầu ngay tại trung tâm hoặc khu vực lân cận. Trong cờ Vua tình huống cũng tương tự như vậy. Khu trung tâm trong cờ Vua gồm có 4 ô: d4, e4, d5, e5 (hình vuông với cạnh liền trong hình vẽ). Đây là bốn ô có tầm quan trọng bậc nhất và được gọi là các ô trung tâm chính (primary central squares). Cũng khá quan trọng là các ô cạnh bốn ô trung tâm chính, được gọi là các ô trung tâm phụ (secondary central square). Những ô này tạo thành một hình vuông lớn hơn: c3-c6-f6-f3 với cạnh là các nét chấm chấm trong hình một.

Nếu chỉ nhìn theo phương diện tầm quan trọng của khu trung tâm thì các ô trung tâm phụ ở cột c cũng có tầm quan trọng ngang với các ô trung tâm phụ ở cột f. Do đó việc sử dụng Tốt ở cột f để chiếm khu trung tâm dường như cũng lôgíc như sử dụng Tốt cột c. Mặc dù vậy, khi cân nhắc đến sự an toàn của Vua, chúng ta thấy không phải như vậy. Khi dâng Tốt cột f, chúng ta đã làm yếu đi vị trí của Vua. Đây luôn là một nhân tố quan trọng, đặc biệt là khi Vua chưa nhập thành và vẫn khá quan trọng ngay cả khi Vua đã nhập thành cánh Vua. Tất nhiên điều này không có nghĩa là việc sử dụng tốt cột f để chiếm khu trung tâm là cấm kỵ nhưng bất cứ khi nào bạn sử dụng nó, bạn dự tính sử dụng nó, bạn cần tin chắc rằng lợi thế có được ở trung tâm sẽ lớn hơn sự suy giảm an toàn của Vua.

Tốt cột c không bị những hạn chế đó, trừ khi bạn dự tính nhập thành cánh Hậu. Từ những lý luận trên chúng ta cũng có thể thấy điểm yếu của các ô trên cột f nguy hiểm hơn các ô trên cột c vì nó gần Vua của bạn hơn. Điều này có nghĩa là các điểm yếu ở f2, f3, f4 sẽ nguy hiểm hơn điểm yếu ở c2, c3, c4. Nói chúng, Tốt cột c là công cụ thông dụng để giành quyền kiểm soát khu trung tâm còn nếu bạn muốn sử dụng Tốt cột f cho điều này, hãy chắc chắn rằng Vua của bạn ở vị trí an toàn.

Tầm quan trọng của việc nắm quyền kiểm soát khu trung tâm đã được biết đến trong lý thuyết cờ Vua từ khi Wilhem Steinitz giải thích các khái niệm chiến lược vào cuối thế kỷ 19. Vào thời điểm đó, kiểm soát khu trung tâm đồng nghĩa với việc có quân ở đó. Ví dụ nếu Trắng muốn kiểm soát ô d4, Trắng sẽ cần một con Tốt hoặc quân được bảo vệ ở ô d4. Những người theo trường phái mới - hypermodern - vào thập kỷ 1920 đã giúp chúng ta hiểu sâu hơn về kiểm soát khu trung tâm. Theo những người theo trường phái này, điều quan trọng là bạn không cần có quân tại đó mà cần kiểm soát nó. Và bạn có lợi thế ngay cả khi có thể kiểm soát khu trung tâm từ xa.

Tổng hợp sự thật của cả cờ Vua cổ điển và trường phái mới, chúng ta thấy rằng khu trung tâm và sự kiểm soát nó có vai trò cực kỳ quan trọng. Dùng cách nào để có được kiểm soát khu trung tâm là không quan trọng. Giả sử chúng ta muốn kiểm soát ô d4 ở Hình 2, bất kỳ lựa chọn nào sau đây đều có giá trị như nhau:

A) 1. d4
B) 1. e3
C) 1. Nf3
D) 1. b3 và tiếp theo là 2. Bb2
E) 1. c3

Để nhận ra lợi thế của nước đi đầu tiên, Trắng có thể làm tốt hơn là lựa chọn B)
và E). Mặc dù vậy, nếu chỉ tính đến mục đích kiểm soát ô d4 thì tất cả đều tốt.
Nếu bạn chơi một loại khai cuộc cần kiểm soát ô d4, bất kỳ lựa chọn nào cũng là hợp lý.

Với những khái niệm trên, chúng ta có thể kết luận ba khái niệm để có thể chơi khai cuộc chính xác:
1. Đưa Vua đến vị trí an toàn bằng cách nhập thành
2. Phát triển các quân về hướng trung tâm để chúng có thể sẵn sàng cho cuộc chiến trung cuộc.
3. Kiểm soát khu trung tâm bằng việc có quân ở đó hay kiểm soát từ xa.

Những nước đi khai cuộc khác nhau sẽ được xem xét ở hai chương kế tiếp. Một điều bạn luôn cần nhớ là: trừ khi một nước đi trong khai cuộc giúp thực hiện một trong ba điều trên, nó không phải là một nước đi tốt.